Ekspress literacki Europa 2000 – opis idei
Pod koniec XX wieku młody berliński historyk Bernd Gutberlet, szukając tematu pracy magisterskiej, natknął się na postać XIX-wiecznego belgijskiego inżyniera, finansisty i marzyciela – Georgesa Nagelmackersa. Zasłynął on jako twórca Orient Expressu, ale mało kto wiedział, że jego dzieckiem był również nie mniej malowniczy i luksusowy Süd-Ost Express, rejsowy pociąg kursujący na trasie Lizbona – Sankt Petersburg. Rewolucja październikowa położyła kres tej przygodzie, ale Gutberlet, ukończywszy dysertację, podjął pracę w literaturWERKstatt berlin i zaraził ideą Nagelmackersa grupę entuzjastów. W 1997 roku w Berlinie postanowiono wskrzesić mit sprzed lat. Zaproponowano, by z okazji millennium, latem 2000 roku, specjalny pociąg, którego pasażerami będą literaci, wyruszył z Lizbony do Petersburga.
Przygotowania trwały trzy lata. Generalnym projektodawcą i wykonawcą pozostała niewielka agencja promocji literatury, wspomniany już literaturWERKstatt Berlin, pod kierownictwem Thomasa Wohlfahrta i Christiane Lange. Mimo że, ze względów formalnych, stworzono specjalny podmiot zajmujący się projektem (Eurobylon), faktycznym realizatorem zawsze pozostawał literaturWERKstatt Berlin. Krok po kroku dołączały środowiska literackie z innych krajów. Ostatecznie okazało się, że ekspresem pojedzie 103 pisarzy z 43 państw (z europejskich krajów zabrakło Norwegii, Watykanu i San Marino, pojawiły się za to Turcja, Armenia, Gruzja i Azerbejdżan). Powstało 11 komitetów organizacyjnych, odpowiadających za postoje w ich krajach. W ciągu trzech lat, oprócz mnóstwa spotkań bilateralnych, zorganizowano sześć sympozjów (Berlin, Madryt, Paryż, Ryga, Moskwa, znowu Berlin) z udziałem wszystkich organizatorów lokalnych. W ostatnim roku istotny wkład wniosły koleje narodowe państw leżących na trasie przejazdu.
4 czerwca 2000 roku Literature Express 2000 (nazwa oficjalna występowała w około 30 językach!) wyjechał z Lizbony. Zatrzymał się na 19 stacjach – Madryt, Bordeaux, Paryż, Lille, Bruksela, Dortmund, Hanower, Malbork, Kaliningrad, Wilno, Ryga, Tallin, Petersburg, Moskwa, Mińsk, Brześć, Warszawa. Podróż trwała 46 dni, finał miał miejsce 17 lipca na Potsdamer Platz w Berlinie.
Oprócz pisarzy na pokładzie znajdowali się organizatorzy (ośmioosobowy niemiecki sztab generalny i 15-osobowa międzynarodowa grupa wspomagająca) oraz ekipa filmowa. Nieustannie przewijali się dziennikarze, reportażyści, a nawet kronikarze z krajów przejazdu.
Postoje w kolejnych miastach trwały dwa, trzy dni, ekipa nocowała w hotelach. Wydarzenia – oficjalne i nieoficjalne – towarzyszące wyprawie były najróżniejszego formatu i charakteru. Od poważnych, kilkugodzinnych spotkań z politykami (Jacques Chaban-Delmas – były premier Francji, Valdas Adamkus – prezydent Litwy, Lennart Meri – prezydent Estonii i… pisarz, będący na „ty” z wieloma pasażerami Expressu, Wolfgang Thierse – przewodniczący Bundesratu), poprzez wydarzenia medialne (plenerowe koncerty w Tallinie, Warszawie i Berlinie oraz na dworcach w Kaliningradzie i Wilnie), po niezliczone biesiady, koncerty i całonocne spotkania literackie.
Przejazdowi pociągu towarzyszyło ogromne zainteresowanie mediów, udzielono setek wywiadów w kilkudziesięciu (sic!) językach. Organizatorzy szacują, że w wydarzeniach Expressu uczestniczyło około miliona widzów. To najprawdopodobniej największy festiwal literacki w dziejach ludzkości…
Jednak jego głównym efektem jest książka Europaexpress – Ein literarisches Reisebuch (Ekspres Europa – dziennik podróży), wydana w Berlinie (2001) przez prestiżowe wydawnictwo EICHBORN. Jest to ponad 700-stronicowe, reportażowo-poetyckie kompendium, trwałe świadectwo czasów i miejsc, które odwiedzili autorzy. Wartość książki jest niepodważalna, nabiera ona wagi z upływem lat. W całości Dziennik… ukazał się tylko po niemiecku i jest to ogromna luka w polskim (na przykład) rynku wydawniczym.
Po Ekspresie Literackim Europa 2000 pozostało wiele cennych wspomnień uczestników. Może warto baczniej im się przyjrzeć w związku z dziesiątą rocznicą wielkiego rozszerzenia Unii Europejskiej przypadającą w maju 2014 roku.
